سلطانعلیشاه ، سلطان‌محمد بن حیدر ، ۱۲۵۱ - ۱۳۲۷ ق

ملا سلطانمحمد بیدختی گنابادی از مشاهیر عرفا و علما و مفسیرین بزرگ قرآن ، جامع علوم معقول و منقول و ظاهر و باطن .
خانواده‌اش از سلسله دراویش نعمت‌اللهیه و از طایفه مشهور بیچاره که در اوان ورود حضرت امام رضا (ع) به خراسان دست به دامن آن حضرت زدند و آن حضرت آنها را بیچاره خطاب فرمودند .

حاج ملا سلطان‌محمد در بیدخت گناباد واقع در خراسان ، قدم بدین جهان گشود . تا سه سالگی در کنار پدر و مادر خود زیست و پس از فقدان پدر تحت سرپرستی برادر بزرگش قرار گرفت . تا هفده سالگی علوم نقلی و ادبی را در زادگاه خویش فراگرفت . چندی از محضر علمای مشهد استفاده نمود ، آنگاه برای فراگیری حکمت و فلسفه نزد حاج ملاهادی سبزواری شتافت و با علاقه و پشتکار به کسب حکمت پرداخت و در حکمت مشاء و اشراق توفیق فراوانی یافت ، به‌طوری که به کتاب اسفار ملاصدرا حواشی نوشت . او علوم دیگر ریاضیات ، نجوم ، طب ، اسطرلاب و علوم غریبه را نیز آموخت . سپس سبزوار را به قصد عتبات عالیات ترک کرد و علوم فقهی را نزد شیخ مرتضی انصاری کسب کرده و اجازه اجتهاد یافت .

آنگاه مجددا برای تحصیل و تکمیل حکمت به سبزوار رفت . در این اثنا حاج آقا محمد کاظم سعادت‌علیشاه اصفهانی که قطب زمان سلسله نعمت‌اللهیه بود در عزیمت به مشهد ، در سبزوار درنگی کرد . حاج ملاهادی و شاگردانش به ملاقات وی شتافتند و حاج ملا سلطان‌محمد بیدختی مجذوب و علاقه‌مند به سعادت‌علیشاه شده و برای طی کردن مقامات سیر و سلوک با وی به اصفهان رفت . پس از طی کردن دوران تربیت تحت ارشاد سعادت‌علیشاه ، در سن ۳۳ سالگی از جانب وی اجازه ارشاد گرفت . پس از رحلت سعادت‌علیشاه در تهران ، بنابر نص صریح وی ، به جای جناب سعادت‌علیشاه بر مسند ارشاد نشست و پیروان با وی بیعت کردند .

پس از آن وی در بیدخت به تدریس علوم شرعی و مداوای بیماران اشتغال ورزید . او علاوه بر مقام عرفانی در علوم شریعت هم ، تبحر داشت که آثارش در این دو زمینه احاطه و تسلط وی را می‌رساند . درضمن سفر به خانه خدا در عتبات عالیات مورد عنایت میرزای شیرازی ، مجتهد بزرگ واقع گردید . در اندک زمانی فضایل عرفانی و معنوی او در ایران و برخی کشورهای اسلامی فراگیر شد ، این امر موجب حسادت و کینه دشمنان فقر و درویشی و عرفان گردید .

سرانجام در سحرگاه ۲۶ ربیع‌الاول ۱۳۲۷ قمری در سن ۷۵ سالگی در باغچه متصل به خانه‌اش به تحریک سید محمدرضا عربشاهی واعظ سبزواری به دست دو نفر از اشرار به شهادت رسید ، پیکر پاکش در بیدخت گناباد دفن گردید . مدفن وی در بیدخت گناباد زیارتگاه پیروان و علاقه‌مندان است .

با نص وی فرزندش حاج ملا علی گنابادی با نام طریقتی نورعلیشاه ثانی ، پس از او قطب طایفه گردید . نورعلیشاه ثانی صاحب کتاب صالحیه و آثار عرفانی دیگر است .

برخی از آثار و تالیفات طبع یافته سلطان‌علیشاه عبارت‌اند از : بیان‌السعاده فی مقامات العباده ، در تفسیر قرآن به عربی که جزء معدود تفاسیر عرفانی شیعه و دربرگیرنده کل قرآن با رجوع به احادیث مروی معصومین (ع) می‌باشد ؛ سعادت‌نامه ، در بیان علم و شرافت آن ؛ مجمع‌السعادات ، شرح عرفانی اخلاقی برخی ابواب اصول کافی . عناوین این سه اثر به نام پیر وی سعادت‌علیشاه ، متضمن لفظ سعادت است .

ولایت‌نامه ، در شرح و بیان احکام قلبی و امور مربوط به ولایت ؛ بشارت المومنین ، در بیان شیعه و مومن ، اموری که موجب بشارت دادن به مومنین از طرف بزرگان دین می‌شود ؛ تنبیه النائمین ، به فارسی در بیان حقایق خواب و اثبات عوالم ماوراء طبیعی و تجرد و بقای روح از طریق آن ؛ توضیح ، شرح فارسی کلمات قصار باباطاهر عریان ؛ ایضاح ، شرح عربی کلمات قصار باباطاهر .

کتاب نابغه علم و عرفان سرتاسر درباره احوال و آثار وی بوده و منبع جامعی درباره جناب سلطان‌علیشاه است .

منبع
دایره المعارف تشیع / زیرنظر احمد صدر حاج سید جوادی ، کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی .-- تهران : نشر شهید محبی ، ۱۳۷۵ .-- ج ۹ // با اندکی تغییر

مطالعه بیشتر
نابغه علم و عرفان / سلطانحسین تابنده گنابادی ؛ شمس التواریخ / اسدالله ایزدگشسب ؛ تاریخ و جغرافیای گناباد / سلطانحسین تابنده گنابادی ؛ رهبران طریقت و عرفان / محمدباقر سلطانی ؛ منابع دیگری در دایره المعارف ذکر شد است .

فهرست مقالات