معرفی منابع : رساله شریفه پند صالح / صالحعلیشاه گنابادی ، محمد حسن ، ۱۲۷۰ - ۱۳۴۵

رساله شریفه پند صالح تالیف حضرت آقای حاج شیخ محمد حسن صالحعلیشاه گنابادی ( ۱۲۷۰ - ۱۳۴۵ ش ) از اقطاب سلسله نعمت اللهی سلطانعلیشاهی گنابادی است . این کتاب از زمان تالیف ( ۵۰ سال پیشتر ) تا کنون ، از جهتی یکی از مهمترین کتاب ها و منابع جهت آشنایی با تصوف برای محققین ، و دستورالعملی عمومی برای پیروان این سلسله بوده است . بزرگان این سلسله از همان زمان مکررا طالبین و محققین و پیروان را به مطالعه و مداقه در این کتاب توصیه کرده اند . حضرت آقای حاج دکتر نورعلی تابنده قطب وقت سلسله در طی مدت چند سال بطور هفتگی به تفسیر این کتاب پرداخته اند که در زمان تقریبی هشتاد ساعت سخنرانی بصورت سی دی و نوار کاست در دسترس است .
حضرت آقای حاج سلطانحسین تابنده گنابادی رضاعلیشاه ( ۱۲۹۳ - ۱۳۷۱ ش ) قطب سلسله و جانشین حضرت صالحعلیشاه در مقدمه چاپ سوم ( ۱۳۴۴ ش - در زمان حیات مولف ) آورده اند : « رساله شریفه پند صالح که دستور عمومی از طرف حضرت مستطاب والد جلیل جناب آقای حاج شیخ محمد حسن صالحعلیشاه روحیفداه برای فقرای سلسله علیه نعمت اللهیه می باشد از بهترین رساله ها است که تا کنون نوشته شده و خودی و بیگانه از مطالعه آن بهره مند گردیده و هر کس دیده پسندیده و می توان گفت تا کنون رساله ای با این اختصار و جامعیت کمتر نوشته شده است . ... چون منظور از نوشتن این رساله شریفه دستور کلی برای عموم فقرا می باشد لذا با نهایت اختصار و به زبان خیلی ساده مطابق فهم عموم نوشته شده و حتی مطالب مفصله علمی و اصطلاحات را با جملات ساده و عبارات شیوا تحریر فرموده اند که دلیل بر تبحر معظم له در تفهیم حقایق اخلاقی و علمی می باشد . این رساله خیلی مختصر نوشته شده و جا دارد که شرح های مفصل علمی بر آن نوشته شود ولی از نظر اینکه مورد استفاده عموم واقع گردد با نوشتن شرح موافقت نفرمودند و فقط برای توضیح بعضی مطالب آن اجازه فرمودند که حضرت عالم عارف ربانی آقای محمد مهدی مجتهد سلیمانی تنکابنی ادام الله توفیقاته فرزند عالم جلیل مرحوم آقای میرزا محمد مجتهد صاحب قصص العلماء که از مشایخ بزرگ سلسله ما و از مجتهدین مسلم می باشند بعضی مطالب را با عبارات ساده که همه کس از آن استفاده کنند اختصارا توضیح داده به عنوان پاورقی بنویسند و معظم له نیز توضیحات مختصری نوشته در چاپ دوم به عنوان پاورقی ضمیمه گردید . »
هم ایشان در مقدمه چاپ چهارم ( ۱۳۵۳ ش ) آورده اند : « رساله شریفه پند صالح ... که با قلت لفظ و ایجاز تام دریایی از حقیقت و معنی و مشحون از حقایق و دقائق و مصداق الموعظه الحسنه می باشد دارای تمام دستورات و نکات مهمه دینی و اخلاقی و اجتماعی برای سالکین الی الله است و با اختصار و ایجاز تامی که دارد از هیچیک از دستورات لازمه برای مومن سالک فروگزار نگردیده است . »
حضرت آقای صالحعلیشاه مولف محترم کتاب ، در دیباچه دلایل تالیف کتاب را در پنج مورد بدین شرح ذکر کرده اند :
» اول ) آنکه مدتی است از طرف بعضی طالبان و مبتدئین از برادران بیشتر از پیشتر نامه ها رسیده و خصوصا از جاهایی که دسترس به مشایخ ماذون نداشته و مراوده با فقراء راه رفته آگاه کمتر نموده اند و از کتب عرفا نیز آگاه نبوده یا دسترس به آن نداشته و سوالات متعدده نموده و یا دستور احکام صورت و معنی خواسته اند و جواب نوشته ام ولی چون پاسخ هر نامه را نتوان زیاد مفصل نوشت و جز پرسنده دیگران هم آگاه نمی شوند پرسش ها مکرر می شد که پاسخ‌ نیز باید تکرار شود لذا در نظر گرفتم این نامه را مفصل بنویسم و مطالب مورد سوالات را به اندازه ای که بتوان بر نامه نگاشت بنگارم که عمومی باشد و برای همه مفید گردد و بقیه را به فرا گرفتن از دهان مردان راه حواله می دهم .
دوم ) اینکه بعضی از مبتدئین فقرا یا سایرین مذاکراتی از بعضی دوستان یا مخالفین فقر می شنوند و در صدد تحقیق برنیامده بسیار می شود که به شبهاتی می افتند یا در کتب عرفا اسرار طریق که ادراکات قلبیه و واردات غیبیه است خوانده و یا از مردان این راه شنیده و نفهمیده و اسرار را از قبیل الفاظ و کلمات و یا پاره کردارها پنداشته نگاهی به کتب بزرگان هم نکرده و از دانایان هم نمی پرسند ،‌ یا دیده و شنیده به تصورات فرق مسلکی و غیره رفع اشکال نشده و گاهی می شود که به عقیده نکوهیده یا کردار ناپسند گرفتار شده یا نیکان را بد پندارند لذا در این نامه صراحتا یا کنایتا توضیح و رفع اشکال آنها نیز مفهوم خواهد شد .
سوم ) آنکه جمعی از ناشناسان مراتب فقر و عرفان مخصوصا در این زمان اصل موضوع را تدبر ننموده و تعمق در معنی کلمات عرفا نکرده بلکه کتب آنان را با اینکه بحمد الله غالبا چاپ شده و در دسترس است نخوانده یا خوانده و الفاظ را به میل خود ترجمه و تحریف می نمایند و بر مردم مشتبه می سازند بلکه بعضی مخالفین به عناد و لجاج می خواهند برای مشتبه ساختن و تولید مخالفت کردن فقر و درویشی را که پیروی انبیا و اولیا و جمع صورت و معنی و دل را با یار و دست را به کار داشتن و با تمام خلق به شفقت و صفا بودن است داعیه تازه نام نهند و نزد بعضی مانند بیکاری و بیعاری و سربار جامعه بودن و یا مقید به آداب شرع و قوانین نبودن و یا مراعات آداب تدین نکردن و مخالف تمدن بودن وانمود کنند تا در نظر هر دسته خوار سازند و بعضی راه جویان هم گفتار آنها را راست پنداشته باور نمایند و از حقیقت دور مانند لذا ذکر خلاصه عقاید و اعمال تذکارا لازم می نمود .
چهارم ) بعضی از راه جویان یا راه رفتگان به شنیدن اینکه طریقت تهذیب اخلاق است تهذیب علمی و تحصیلی را که در کتب اخلاق ذکر شده کافی دانسته یا اخلاق را که ملکات نفسانیه است آثار عملی آن و فقط حسن معاشرت پنداشته اند لذا اشاره مختصری هم به اخلاق اسلامی به مسلک عرفان می شود شاید مفید افتد .
پنجم ) چون فقرا تکلیف خود را در هر زمان بستگی و تجدید عهد و کسب تکلیف از عالم و عارف زنده زمان خود می دانند بعضی از آنها در جزئیات هم دقت ننموده یا دستور کلی را ملتفت نشده یا کافی نپنداشته یا برای احتیاط و اطمینان تکالیف جزئیه را هم می پرسند و بعضی نیز به اشتباه دیگر افتاده درویشی را در اوراد و اذکار زبانی دانسته و برای امور دنیوی متوسل شده یا اوراد و اذکار که راز و نیاز با دوست و اظهار بیچارگی و نیستی در بارگاه کبریائی است و باید با توجه تام قلبی باشد آلت آرزوهای دنیوی ساخته و به ظاهر الفاظ برای کارها می چسبند و باید از این غفلت هشیار گردند .
بعضی دیگر هم به تصور اینکه به موجب « هل الدین الا الحب » همان محبت تنها کافی است و دانسته یا ندانسته در مواظبت بر اعمال صالحه قصور یا تقصیر می نمایند و رعایت اوامر و نواهی که برای حفظ حال محبت و بستگی و آبیاری ایمان است چنانکه باید و شاید نمی نمایند حتی بعضی آداب ظاهری را متوجه نبوده کمتر مراقبت می نمایند و بعضی از دوستان هم اتفاقا درخواست نمودند که برای متوجه ساختن این قبیل اشخاص دستور جامع مختصری که بتوان همراه داشت و مکرر مراجعه نمود بنویسیم ، چراکه کتب به واسطه تفصیل آن کمتر خوانده می شود و از خاطر می رود لذا اجابت خواهش آنها نموده و خلاصه دستورات بزرگان سلف را که غالبا در کتب هم نوشته اند گرد آورده فهرست‌وار بطور اختصار می‌نویسم ... »
فهرست عناوینی که در کتاب آمده و هریک از یک خط تا چند صفحه را شامل می شود به شرح زیر است :
دیباچه ؛ فکر و تحقیق ؛ دلایل بقاء روح و تجرد نفس و عالم آخرت ؛ ایمان ؛ ذکر ؛ فکر ؛ انتظار ؛ صحبت ؛ صلوات ؛ آداب خدمت ؛ کتمان سر ؛ اخلاق ؛ مراقبه و محاسبه ؛ یاد مرگ ؛ امل ؛ توبه ؛ انابه ؛ حیا ؛ خوف ؛ رجا ؛ تواضع ؛ کبر ؛ فخر و ریا ؛ و سمعه ؛ محبت و ترحم ؛ رقت ؛ فراست ؛ غضب و شهوت ؛ شجاعت ؛ همت ؛ فتوت ؛ غیرت ؛ خشم - کظم غیظ ؛ عفو ؛ احسان ؛ تهور ؛ جبن ؛ کینه ؛ عداوت ؛ ظلم ؛ شهوت ؛ عفت ؛ شره - خمود ؛ توکل ؛ تسلیم - رضا ؛ شکر ؛ احسان والدین ؛ وفا ؛ قناعت ؛ استغنا ؛ طمع ؛ سخا ؛ حرص ؛ حلال ؛ مکر و خدعه ؛ طغیان ؛ جزع ؛ حسد ؛ خدمت ؛ مواضع تهم ؛ تعظیم امر و نهی ؛ جمع شریعت و طریقت ؛ قرائت قرآن ؛ نماز ؛ اوراد ؛ دعا ؛ سحر ؛ جمعه ؛ روزه ؛ زکوه - خمس ؛ انفاق ؛ حج ؛ جهاد ؛ امر به معروف و نهی از منکر ؛ مستحبات ؛ طهارت ؛ نواهی ؛ قمار ؛ مسکرات ؛ تاهل ؛ طلاق ؛ اولاد ؛ تحصیل ؛ کسب ؛ ربا ؛ کسب منهی ؛ تطفیف ؛ انصاف ؛ شفقت ؛ حسن خلق ؛ احسان والدین ؛ صله رحم ؛ فرق اسلام ؛ تجلیل علما ؛ سادات ؛ سلاسل فقر ؛ سب و لعن ؛ احترام محترمین ؛ انصاف در قول ؛ مواضع تهم ؛ معاشرت نیکان ؛ حفظ راز ؛ اطاعت قوانین ؛ حق الناس و ادای قرض ؛ زیر دست ؛ همسایه ؛ غریب ؛ یتیم ؛ اصلاح ؛ آزار مسلم ؛ روش زندگانی ؛ مشورت ؛ استخاره ؛ تطیر ؛ تفال ؛ موهومات ؛ عجله ؛ تانی ؛ اکل و شرب ؛ وقاع ؛ خواب ؛ لباس ؛ نظافت ؛ سفر ؛ وصیت ؛ لغو ؛ مزاح ؛ معاشرت و جلوس ؛ شهادت ؛ قسم ؛ خلاصه صفات مومنین

فهرست مقالات