معرفی منابع : تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده تالیف جناب سلطانعلیشاه - ۱

شمه ای از شهرت و مقبولیت نزد برخی از علما

دومین کتابی است که جناب سلطانعلیشاه مرقوم داشته و مهمترین تالیفاتش می باشد ، تفسیر قرآن است که بیان السعاده نام دارد و می توانیم درباره این کتاب بگوییم :

من چه گویم وصف آن عالی جناب / نیست پیغمبر ولی دارد کتاب
هست تفسیرش چو قرآن مدل / هادی بعضی و بعضی را مضل

مرحوم حاج آقا محسن مجتهد عراقی و مرحوم آخوند ملا محمد کاشی ساکن اصفهان و بعض دیگر از علمای معاصر آنجناب درباره این تفسیر گفته اند : « تفسیر السلطان سلطان التفاسیر » .
هر یک از دانشمندان و فلاسفه و علمای دینی که این کتاب را دید ، پسندید و از بهترین تفسیرها دانست ؛ چنانکه آقای معاون التولیه کربلایی برای نگارنده نقل کرد که حاج میرزا محمود قزوینی که از علما و اعیان بود و در تهران سکونت داشت در اوایل با جناب حاج ملا سلطانمحمد و سلسله صوفیه مخالف بود و بدگویی می کرد و در کربلای معلا در مجلس علنا مذمت می نمود و حتی داماد خود حاج میرزا یعقوب امینی قزوینی را که از فقرای ثابت قدم و با محبت بود به واسطه درویشی نجس می دانست و دستور می داد ظرفی را که او از آن آب می خورد بشویند و آب بکشند . سپس آقای معاون التولیه گفت : لیکن در سال ۱۳۲۵ که من از کربلا به تهران آمدم و به منزل ایشان رفتم دیدم کتابی جلوی خود گذاشته و مشغول مطالعه هستند و چندین بار که ایشان را ملاقات کردم به مطالعه همان کتاب اشتغال داشت بالاخره نام کتاب را پرسیدم . جواب داد : تفسیر بیان السعاده تالیف حاج ملا سلطانمحمد گنابادی است . گفتم : شما که از این شخص بد می گفتید ، چه طور شد که اکنون به مطالعه کتابش مشغول هستید ؟ گفت : نه من بدگویی نکرده ام ! گفتم : چرا ! در کربلا در بالاخانه ، فلان موقع ، از ایشان بد گفتید ، گفت : « آن بد گفتن از روی جهالت و بی اطلاعی از حالات او بود و اکنون که این تفسیر را دیده ام می فهمم که نه در عقاید این شخص خللی و نه در علمیت او نقصی است و تا کنون تفسیری به این خوبی ندیده ام و چون دسترسی ندارم که پیش خود او رفته و عذر بخواهم از خداوند طلب مغفرت نموده و خواهانم که از من بگذرد » .
آقای محمد پروین گنابادی نقل کردند که موقعی که نزد مرحوم ادیب نیشابوری تلمذ می نمود مرحوم ادیب از مراتب فضل و کمال و عرفان مرحوم حاج ملا سلطانمحمد خیلی تمجید نموده و شاگردان را به مطالعه تفسیر آن مرحوم تشویق می کرد .
آقای صالح عضیمه ( با عین مهمله مضمومه و ضاد معجمه مفتوحه ) از اهالی سوریه که مدتی است در ایران هستند (۱) در دانشگاه تهران تحصیل می کنند اظهار کردند که تفسیر بیان السعاده نزد دانشمندان شیعه سوریه مشهور و مورد احترام و استشهاد بسیاری از آنان می باشد : از جمله شیخ احمد محمد حیدر از علمای شیعه در لاذقیه تالیفاتی نموده و در آنها از این تفسیر نقل و به مطالب آن استشهاد کرده ، و یکی از تالیفات ایشان کتاب « الحیرات » است که در چندین جا نقل کلام از آن تفسیر نموده است . پس از چندی آقای صالح عضیمه اظهار کردند که چون این کتاب چاپ نشده ممکن است خودم نامه به ایشان بنویسیم که یک نسخه از آن بفرستند ؛ فقیر [ آقای رضاعلیشاه ] هم نامه ای به ایشان نوشتم و طولی نکشید که جواب آن رسید و در نامه ، بسیار اظهار محبت به فقیر نموده و تمجید از تفسیر نوشته بودند ، و بعدا یک نسخه از کتاب « الحیرات » که به خط خودشان بود برای من فرستادند و در نامه خود راجع به تفسیر این عبارت را نوشته اند : ... [ متن عربی ] که خلاصه معنی آن به فارسی این است : شرحی که جد بزرگوار شما برای قرآن به نام بیان السعاده نوشته ، نیست جز یک انگیزش زندگی معنوی و نوری که راهنمایی می کند و من به واسطه آن کتاب بر راه راست و روشن قرار گرفته و ترس انحراف از راه کج شدن ندارم و چگونه بترسم در صورتی که در جلوی من چراغ نبوت و راهنمایی محفوظ از خطر است که خداوند برای من فرستاده . خداوند او را در بهترین بهشت خود جای دهد و خشنودی عام و کامل خود را بدو عنایت فرماید .
کتاب « الحیرات » هم درباره مطالب فلسفی و عرفانی و الهیات است که نقل قول بسیاری از عرفا شده از جمله به نظریات جناب حاج ملا سلطانمحمد و تفسیر ، خیلی استشهاد شده است که ذکر آنها موجب تطویل است . و از نامه ایشان و کتاب که فرستاده اند معلوم می شود که تفسیر بیان السعاده از سال ها قبل در سوریه مشهور و مورد استفاده دانشمندان شیعه بوده و به مطالب آن استناد و استشهاد می نمودند .
آقای شیخ احمد محمد حیدر به طوری که آقای صالح عضیمه نقل نمود دارای تالیفات دیگری از قبیل : الهبطه و شرحی هم بر کتاب تنبیه تالیف حسن بن حمزه شیرازی می باشند و در همه آنها از بیان السعاده نقل و بدان استشهاد شده است ، ولی نگارنده آنها را ندیده ام .
به هرحال مضامین کتاب « الحیرات » دلالت بر اشتهار بیان السعاده و اهمیت آن نزد علمای سوریه دارد . تاریخ نسخه ای که برای نگارنده فرستاده اند ۱۹ محرم ۱۳۷۷ می باشد .
آقای حاج سید محمد لطیف سجادی آل علی از روحانیین ساکن تهران ذکر کردند که عموی ایشان حاج سید محمد مهدی جزایری که از علمای و روحانیین بسیار با تقوا و زاهد بوده و در اواخر عمر در مدینه سکونت داشته و سرپرستی شیعه آنجا می نموده - و آنها خیلی به او علاقه داشتند و شیعیان از ایران و آذربایجان شوروی و افغان و هند و پاکستان کنونی و بلخ و بخارا خیلی بدو ارادت می ورزیدند - به تفسیر بیان السعاده علاقه کاملی داشت و یک جلد از آن تفسیر با خود داشت و در ظهر آن تفسیر ، تمجید فراوانی از مولف آن نوشته و خیلی ایشان را ستوده است ؛ ولی گفتند : متاسفانه آن تفسیر فعلا نمی دانم در دست کیست و هرچه جستجو کردم که به دست بیاورم پیدا نشد .
آقای حاج مهدی دانایی سمنانی از مرحوم آقای شیخ محمد فانی ظفرعلی سمنانی نقل کردند که ایشان گفته بودند : موقعی که تفسیر بیان السعاده چاپ شد ، یک نسخه برای مرحوم حاج ملا علی سمنانی که از علما و حکمای بزرگ زمان خود (۲) بردیم . در آن موقع ایشان در مسجد بودند ، تفسیر را به ایشان دادیم . ایشان مدتی مشغول مطالعه آن بوده ، بعدا اشک از چشم ایشان بیرون آمده ، گفته بودند :

ما و مجنون همسفر بودیم در دشت جنون / او به منزل ها رسید و ما هنوز آواره ایم

پاورقی :

(۱) تاریخ چاپ اول کتاب ۱۳۳۳ شمسی است .
(۲) شرح حال وی در کتاب نابغه آمده است .

منبع :

نابغه علم و عرفان در قرن چهاردهم / تالیف سلطانحسین تابنده گنابادی رضاعلیشاه .-- تهران : حقیقت ، ۱۳۸۵ / صص ۲۲۱ - ۲۲۶

فهرست مقالات