سلسله نعمت اللهی سلطانعلیشاهی گنابادی: عرفان ، تصوف : حدیثی در ذکر خرقه صوفیه

کتاب « مجلی » [ به ضم میم ] ، همچنین موسوم به « مسلک الافهام و النور المنجی من الظلام » (۱) ، نام کاملش چنانکه مولف در مقدمه در سبب تالیف کتاب آورده « مجلی مراه المنجی » است . (۲) این کتاب که به زبان عربی است ابتدا به صورت تحشیه کتاب اولیه مولف ، « مسلک الافهام فی علم الکلام » ، به نام « نور المنجی من الظلام » (۳) شناخته شده و سپس با تفصیل بیشتر عنوان آخر را یافته است . و چنانکه از عنوان برمی آید باید در موضوع کلام باشد ولی مولف یک دوره حکمت الهی اعم از تصوف ، کلام و فلسفه را در آن آورده و البته جنبه تصوفش غالب است . از نکات بارز این کتاب اثبات اتحاد ماهوی تصوف حقیقی و تشیع ولوی است که نمونه بارز مشابهش در آن دوره کتاب « جامع الاسرار » سید حیدر آملی است . خود کتاب هم از جهت مذکور و هم از جهت جامعیت مطالب حکمی به مقدمات « شرح دیوان منسوب به حضرت علی (ع) » ، یعنی « فواتح سبعه » ، تالیف قاضی کمال الدین میبدی ( متوفی ۹۰۹ ق. ) نیز می نماید . در اینجا مطالبی که وی قبل از ذکر این حدیث آورده ، اختصارا نقل می شود .
احسایی در کتاب مجلی پس از بیان معنای ولایت و ولی مطلق و شرح اینکه جمیع علوم ظاهری و باطنی به مقام خاتم ولایت ، مولانا علی بن ابیطالب (ع) می رسد (۴) ، در فصلی تحت عنوان : « در بیان سلسله مشایخ صوفیه و عرفا به طرق متعدده و اینکه کل آنها به یکی از ائمه می رسد » (۵) می گوید : « اولین کسی که جمیع علوم را به القاء و سر [ به کسر سین ] بدون تعلیم و تعلم از وی اخذ کرد فرزندش حسن مجتبی سپس حسین شهید سپس اصحاب دارای استحقاق وی مثل سلمان و مقداد و ابی ذر [ ابوذر ] و عمار و دیگران تا چهل نفر بودند سپس اصحاب صفه که از صحابه بودند و از میان تابعین کمیل بن زیاد نخعی و حسن بصری » . (۶) او می افزاید که امام زین العابدین (ع) از پدرش حسین (ع) اخذ کرد و تا امام دوازدهم (ع) را برمی شمارد . امام دوازدهم قطب وقت و امام زمان و خاتم ولایت محمدیه است . اما مشایخ صوفیه مثلا شیخ شقیق بلخی از امام کاظم (ع) اخذ علم باطن کرد و اکنون هم طریقه و خرقه وی را به آن حضرت می رسانند . شیخ بایزید بسطامی هم از امام جعفر صادق (ع) اخذ کرد و مریدان وی نیز اکنون خرقه وی را به آن امام می رسانند . شیخ معروف کرخی هم از حضرت رضا (ع) اخذ طریقت کرد و شیخ سری سقطی از او و شیخ جنید بغدادی که « شیخ الطایفه » است از سری که دایی اش بود ، اخذ کرد .
احسایی پس از اثبات اینکه همه علوم لدنی الهی به علی (ع) مستند است ، به تفصیل بیان می کند که علوم رسمی اعم از عقلی و شرعی نیز مستند به ایشان است تا آنجا که به ذکر این مطلب می رسد (۷) که اهل خرقه از صوفیه نیز خرقه خود را به وی نسبت می دهند و آن جناب اولین کسی است که لباس مرقع پوشیده است و زهدش را هیچ متدینی به دین اسلام انکار نمی کند .
وی در اینجا حدیث خرقه را از زبان پیامبر (ص) نقل می کند . (۸) این حدیث و شرح قبل و بعد از آن را عارف کامل و عالم جلیل مرحوم حاج شیخ محمد جعفر کبودرآهنگی مجذوبعلیشاه [ همدانی ] بطور کامل در اواخر کتاب « مراحل السالکین » در دو فصل به نام های « در تحقیق انسان کامل » و « در ذکر خرقه متصوفه » ترجمه و گاه مطالبی را نیز اضافه کرده است (۹) ترجمه دیگر این حدیث را که مختصرتر می باشد مرحوم مجلسی اول در رساله « تشویق السالکین » آورده (۱۰) و مرحوم حاج میرزا زین العابدین شیروانی ملقب به مستعلیشاه نیز در کتاب « حدائق السیاحه » عینا نقل کرده است . (۱۱) در اینجا همان ترجمه کامل مذکور در مراحل السالکین را عینا نقل می کنیم : (۱۲)

« بدان که محقق ربانی شیخ علی بن ابراهیم بن ابی الجمهور اللحساوی رحمه الله علیه روایت کرده است در کتاب خود که مسمی است به مجلی از جناب پیغمبر محمد مصطفی (ص) اینکه او فرمود : چون که به سیر برگردانید خدا مرا به سوی آسمان و داخل شدم بهشت را ، دیدم در وسط او قصری را از یاقوت سرخ . پس گشود در آن را از برای من جبرئیل (ع) . پس داخل شدم قصر را و دیدم در آن خانه ای از در [ به ضم دال ] سفید . پس داخل آن خانه شدم و دیدم در وسط آن صندوقی را . پس گفتم : ای جبرئیل چه چیز است این صندوق و چه چیز است در او ؟ پس گفت جبرئیل : ای حبیب خدا در او سری هست که عطا نمی کند خدا او را مگر از برای کسی که دوست می دارد او را . پس گفتم : بگشا از برای من در او را . پس گفت : من بنده مامورم ، تا امر نشود مقدورم نیست ، سوال کن پروردگار خود را تا اذن به من شفقت فرماید . پس از جناب اقدس الهی سوال کردم . پس ناگاه ندایی آمد از جانب حق به جبرئیل (ع) که بگشا از برای حبیب من در او را . پس گشود او را . پس دیدم در او فقر و مرقعی را . پس مناجات نمودم و عرض کردم که ای سید و مولای من ، چه چیز است این فقر و مرقع ؟ پس ندا کرده شدم که ای محمد (ص) اختیار کردم این دو تا را از برای تو و امت تو از وقتی که خلق کرده ام این دو تا را . و عطا نمی کنم این دو تا را مگر از برای کسی که دوست بدارم او را . و خلق نکردم شیئی را که عزیزتر باشد از این دو امر . »
« پس فرمود به درستی که اختیار کرده است خدا فقر و مرقع را از برای من . و این دو تا عزیز چیزی می باشد نزد خدا . (۱۳) پس پوشیدم این خرقه را به اذن خدا . و چون که رجوع کردم از معراج پوشانیدم او را به علی (ع) به اذن خدا . و پوشانید او را جناب علی (ع) به پسر خود حسن (ع) . پس پوشانید به حسین (ع) . پس اولاد حسین بودند که می پوشانیدند بعضی از ایشان بعضی را تا اینکه رسید به جناب مهدی (ع) . و الحال نزد اوست با ذوالفقار و دراعه نبی (ص) و شمشیر و عصابه او و دلدل او و خاتم حضرت سلیمان و عصای آدم و موسی و طشت و تابوت و جفر جامعه و مصحف حضرت فاطمه علیها السلام ؛ آنچنان مصحفی که طول او هفتاد زرع است . در او هست آنچه جاری می شود تا روز قیامت به خط علی (ع) و املاء نبی (ص) . »
« پس آن امام (ع) امروز قطب زمان و امام وقت و خلیفه عصر است . و زود باشد که ظاهر شود و پر کند زمین را از عدل چنانکه پر شده باشد از جور و ظلم . چنانچه تنطق کرده است به او اخبار و روایت کرده اند او را علمای ابرار . »
« و بدان که مراد به این خرقه خرقه ظاهری نیست بعینها ، بلکه مراد شرایط او است بر وجهی که پوشیده است جناب مقدس نبوی (ص) از دست جبرئیل (ع) . و این است خرقه معنویه ، و عبارت است از اخذ کردن معنی از صاحب مقام به قدر استعداد و اتصاف به صفات او و تخلق به اخلاق او . و از این جهت است که می گویند مشایخ از صوفیه ، تشبه و صحبت و پوشیدن (۱۴) او راجع است به صورت و معنی . و تعبیر کرده شده است از معنویه به فقر و از صوریه به خرقه . »
« و فقر آن چیزی است که تعبیر کرده است از او جناب پیغمبر (ص) به سه وجه : اول قوله (ع) « الفقر فخری و به افتخر علی سائر الانبیاء و المرسلین » . ثانی قوله (ع) : « الفقر سواد الوجه فی الدارین » . ثالث قوله (ع) : « کاد الفقر ان یکون کفرا » . و این وجوه ، هرچند که متغایرند به حسب لفظ ، لکن در حقیقت شیئی واحدند . از جهت آنکه مراد به فقر عدم تملیک و تملک است مطلقا و قیام به فناء فی الله و رجوع به عدم اصلی است . و از این جهت گفته شده است : « اذا تم الفقر فهو الله ، و الفقیر لا یحتاج الی الله و لا الی غیره » . چه علت احتیاج وجود است ، پس هرگاه فانی شد از وجود خود باقی نمی ماند از برای او احتیاجی نه به سوی خداوند و نه به سوی غیر او . و قول ایشان که : « نهایه الفقر بدایه الاستغناء » صحیح است ، چه فنای فی الله ابتدای غنا است که او است بقاء بالله . » (۱۵)
« پس مناط اعتبار خرقه معنویه است که او است اتصاف به صفات کمال و تخلق به اخلاق الله ، چنانچه فرموده است : «‌ تخلقوا باخلاق الله » . و نیست از برای خرقه صوریه بدون معنویه فایده ای ، بلکه او اضل ناس و نسناس و احمق ایشان است . پس معنای قول (ع) : « الفقر فخری » این است که می فرماید هرگاه فانی شدم در او و باقی شدم به او گردیدم به او غنی بعد از احتیاج و باقی بعد از فنا ، فخر نمایم به سبب این بر جمیع انبیا و رسل ، چه نبود در میان ایشان کسی که افقر از او باشد به حسب صورت و معنی . و افتخار او (ص) نبود از جهت تفرد از به فقر به انبیای دیگر ، بلکه بود افتخار او از جهت قوه و استعداد و علو مقامت بر جمیع انبیا (۱۶) . و نیست مراد به فقر فقر صوری که او عبارت است از عدم اسباب صوریه از مآکل و مشارب ؛ چه او نیست شیئی که فخر کند به او جناب سید الانبیا (ص) و حال آنکه احتمال دارد که در آن وقت هزار ، بلکه متجاوز ، از وی به حسب صورت در مدینه مشرفه وجود داشته . »
« و قول (ع) « الفقر سواد الوجه فی الدارین » ، اشاره است به سوی اینکه وجه شیء ذات و حقیقت او است ، و سواد او عبارت است از فنای او در دنیا و آخرت و ظاهر و باطن ؛ از جهت آنکه هر فنا و عدمی که فرض شود او ظلمت و سواد است ، و هر بقایی و وجودی نور و ضیاء است ، چنانکه فرموده است : « خلق الله الخلق فی ظلمه ثم رش علیهم من نوره » . پس ظلمت اشاره است به عدم و نور به وجود . پس سواد وجه عبارت است از فنای عبد در حق تا به مرتبه ای که باقی نماند از برای او وجود و او فنای در توحید است . »
« و اما قوله (ع) « کاد الفقر ان یکون کفرا » معنای او این است که چون آخر فقر اقتضا می کند بدایت الوهیت و دعوی ربوبیت را ، پس ناچار می باشد قرب به کفر را هرگاه نبوده باشد فقیر کامل جامع بین ظاهر و مظهر و رب و عبد و حق و خلق .

هر مرتبه از وجود حدی دارد / گر حفظ مراتب نکنی زندیقی »

« و هر کسی که فانی شد از وجود خود در دو عالم و رجوع نمود به عدم اصلی به طریق قهقری به ترتیبی که معلوم است دفعتا یا تدریجا نیست شک و شبهه ای که او می رسد به مقام بقاء بعد الفناء که تعبیر شده است از او به وصول و لقاء ، چنانچه اشاره فرموده عز و جل : « فمن کان یرجوا لقاء ربه فلیعمل عملا صالحا و لا یشرک بعباده ربه احدا » (۱۷) یعنی کسی که خواهشمند و آرزومند وصال حق باشد باید عمل آورد ذکر و فکری که موصل اند به او به جهت رفع کردن این دو امر تعینات بشریه را که وجود آنها باعث است مر شرک را ، چنانچه فرموده : « افرایت من اتخذ الهه هواه » . (۱۸)

وجود تو همه خار است و خاشاک / برون انداز از خود جمله را پاک
برو تو خانه دل را فرو روب / مهیا کن مقام و جای محبوب
چو تو بیرون شدی او اندر آید / به تو بی تو جمال خود نماید »

« و بعد از وصول به این مقام می گردد حی دارین ، چنانکه عارف لاریب حضرت لسان الغیب خواجه حافظ شیرازی می فرماید :

هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد به عشق / ثبت است بر جریده عالم دوام ما (۱۹)

و گفته شده است بالعربیه :

اقتلونی یا ثقاتی ان فی قتلی حیاتی / و مماتی فی حیاتی و حیاتی فی مماتی »

« پس ظاهر شد که مراد به خرقه و فقر چه چیز است الحال مناسب است ذکر نسبت خرقه تصوف به سوی او و اولاد او سلام الله علیهم اجمعین . »

در اینجا احسایی در اختتام این بحث فرق مهم تصوف و نسبت خرقه آنها را به ائمه علیه السلام ذکر می کند و صاحب « مراحل السالکین » نیز در ترجمه آورده است :

« بدان که صاحب مجلی (۲۰) رحمه الله گفته است این که سید علامه (۲۱) رحمه الله صاحب کشف حقیقی حکایت کرده است که شیخ جنید رحمه الله پوشیده است خرقه را از خال خود شیخ سری سقطی ، و او پوشیده است از شیخ معروف کرخی رحمه الله و او پوشیده است از امام همام حضرت علی بن موسی الرضا (ع) . پس گفته است : و از برای این قوم در امر تصوف دو طریق است : یکی نسبت صحبت ، و دیگری نسبت خرقه . اما نسبت صحبت . پس از شیخ و سید من شیخ الاسلام محمد بن حمویه رضی الله عنه و صحبت او بود با خضر (ع) . و اما نسبت خرقه پس به درستی که پوشانیده بود او را رکن اسلام ابی علی فارمندی از قطب وقت ابی القاسم کرگانی ، و از از استاد ابی عثمان مغربی ، و او از شیخ حرم ابی عمر زجاجی ، و او از سید طایفه ابی القاسم جنید ، و او از سری سقطی ، و او از ابی محفوظ معروف کرخی . و اختلاف کرده اند در نسبت خرقه او ؛ و رفته است اکثر اهل حدیث به اینکه اخذ کرده است این طریقه را و پوشیده است این خرقه را از سید و مولای خود و عالمیان علی بن موسی الرضا (ع) . و رفته است بعضی از مشایخ به اینکه معروف پوشیده است خرقه را از داود طایی . و اخذ کرده است این طریقه را از او ، و او از حبیب عجمی ، و او از حسن بصری ، و او از حضرت امیرالمومنین (ع) . »
« پس گفته است شیخ اعظم شیخ الهی شیخ شهاب الدین سهروردی قدس الله روحه . پس معلوم است حال او از قولش : اما بعد ، به درستی که پوشانید شیخ صالح مقری محدث معمر نجم الدین ابوالولید اسمعیل پسر امین الدین ابراهیم پسر ابی بکر التفلسی خرقه تصوف به شروطی که دارد و محقق است نزد اهل او به یحیی ابن عبدالرحمن پسر علی بن محمود جعفری . و پوشانیده است مرا شیخ حافظ جمال الدین ابوحامد محمد پسر شیخ ابی الحسن علی پسر جمال النیرانی ، و او از بی الفتح محمود المحمودی پسر صابوبی سلامی در منزل خودش . و گفت پوشانید مرا مشایخ ثلاثه به شرایط مقرره او . الشیخ محی الدین ابو عبدالله محمد پسر ابراهیم پسر احمد الجسری الفارسی گفت پوشانید مرا والد خودم ای شیخ الامام ابواسحاق ابراهیم پسر احمد الجسری الفارسی . و او پوشانیده است از شیخ الشیوخ ابوالفتح احمد پسر خلیفه بیضاوی ، و او از ابی اسحق ابراهیم پسر شهریار کازرونی ، و او از شیخ ابی عبدالله محمد بن الخفیف ، و او از امام جعفر الخداء ، و او از امام ابی عمر والاصطخری ، و او از امام ابی تراب النخشبی ، و او از امام ابی علی الشقیق البلخی ، و او از امام ابی عمر موسی پسر زاهد الفراغی ، و او از اویس القرنی رحمه الله و او از امیرالمومنین (ع) . و به طریقی دیگر شیخ ابی عبدالله محمد بن الخفیف اخذ کرده است از شیخ الطایفه ابوالقاسم محمد بن الجنید – قدس سره . »
« و طریق ثانی شیخ صدرالدین ابوالحسن محمد بن عمر پسر علی پسر محمد پسر حمویه الجوینی گفت : پوشانید خرقه را به من شیخ عمادالدین ابوالفتح ابوحفص عمر پسر علی پسر شیخ الشیوخ ابی عبدالله بن حمویه . و او از کسانی است که مصاحبت کرده است شیخ ابی علی فضل پسر محمد الفاقدی را . و او مصاحبت کرده است شیخ وقتش را شیخ عبدالله پسر علی عبدالله الطوسی . و او صحبت داشته است با اباعثمان سعد پسر سلام المصری . و او مصاحبت کرده است با اباعمر پسر ابراهیم الزجاجی النیشابوری . و او صحبت داشته است شیخ الطایفه ابوالقاسم محمد بن جنید را . »
« و طریقه ثالث شیخ ربانی شهاب الدین ابوحفض و ابوعبدالله عمر پسر محمد پسر عبدالله پسر محمد البکری السهروردی گفت : پوشانید مرا عمم شیخ وجیه الدین عمر پسر محمد معروف به عمویه گفت پوشانید مرا دو شیخ یکی پدرم محمد پسر عمویه از شیخ احمد الاسود الدینوری ، از ممشاد دینوری ، از شیخ الطایفه جنید رحمه الله ، و او از خالش شیخ سری سقطی ، و او از شیخ معروف کرخی ، و او از حضرت علی بن موسی الرضا (ع) . و دومی اخروج الدرکانی از ابی عباس النهاوندی ، از شیخ ابی عبدالله محمد بن محمد بن الخفیف ، از شیخ طایفه ابی القاسم الجنید ، از خالش شیخ سری السقطی ، از معروف کرخی ، از علی ابن موسی الرضا (ع) . و به انتها رسید کلام صاحب مجلی رحمه الله . »

پاورقی :

۱. متاسفانه تا کنون [ ۱۳۸۰ شمسی ] چاپ منقح ومصححی از این کتاب انجام نشده و تنها چاپ موجود آن چاپ سنگی است که به همت شیخ احمد شیرازی در سال ۱۳۲۹ قمری ( ۱۲۸۹ شمسی ) منتشر شده و همان در اینجا نیز مورد استفاده بوده است .
۲. مجلی ، ص ۴
۳. مجلی ، ص ۳
۶و۵و۴. مجلی ، ص ۳۷۶
۷. مجلی ، ۳۷۹
۸. این حدیث در کتاب « علی بن ابیطالب امام العارفین » ، تالیف علم معاصر محدث بزرگ مغربی ، شیخ احمد بن محمد الصدیق الحسنی الادریسی ، ( مصر ، ۱۳۸۶ ق. ، ص ۱۵۰ ) ضمن بحث مفصلی که وی درباره خرقه و حقیقت آن و اتصالش به حضرت علی (ع) عنوان کرده با ذکر راویانش از احمد بن حنبل از امام موسی کاظم (ع) از امام صادق (ع) تا حضرت علی (ع) از پیامبر نقل شده و مورد تحقیق قرار گرفته است .
۹. ترجمه فارسی با چاپ سنگی مجلی مورد نظر اندکی تفاوت دارد که ظاهرا یا ناشی از تفاوت نسخه مجلی مورد استفاده مترجم با چاپ سنگی است و یا اینکه نسخه « مراحل السالکین » مورد استفاده در اینجا با نسخه اصلی مولف کمی اختلاف دارد و یا اینکه مترجم عارف مطلب را کمی خلاصه کرده چنانکه به تناسب اشعار فارسی یا چند عبارت توضیحی نیز آورده است . در ضمن این مقال به چند نمونه اشاره می شود .
۱۰. تشویق السالکین ، ص ۷ – ۱۵
۱۱. حدائق السیاحه / به تصحیح حاج سید هبه الله جذبی .-- تهران ، ۱۳۴۸ / صص ۳ – ۸۱
۱۲. دو چاپ از کتاب « مراحل السالکین » موجود است : اول ، چاپ مصحح ضیاء الدین نجفی که در سال ۱۳۲۰ شمسی منتشر شده است . دوم ، چاپ مصحح آقای دکتر جواد نوربخش ، تهران ، ۱۳۵۱ . هر دو چاپ در اینجا مورد استفاده قرار گرفته است .
۱۳. در متن چاپ سنگی در ادامه آمده : این خرقه بدین صورت که بین ما است نیست .
۱۴. در متن چاپ سنگی همچنین آمده : که آن عبارت از « تلقی » است .
۱۵. پس از این قسمت دو بیت شعر به زبان عربی آمده است .
۱۶. مطالب از اینجا تا ابتدای بند بعد در متن عربی نیست .
۱۷. سوره کهف ، آیه ۱۱۰
۱۸. سوره جاثیه ، آیه ۲۲
۱۹. غزلیات حافظ ، غزل ۱۱
۲۰. مجلی ، ص ۳۸۱
۲۱. ظاهرا منظور مولف سید حیدر آملی است که احسایی به وی تاسی کرده است .