امتیازات و اختصاصات تفسیر

در این تفسیر همه نکات ادبی و بیانی آیات و ترکیبات مختلفه جمل ، به نحو اکمل ذکر شده و علاوه بر آنها اخبار لازمه و نکات فلسفی و عرفانی و فقهی هر آیه نیز بیان شده است و جامع همه جنبه های علمی و عرفانی می باشد و مشکل ترین آیات را با بهترین وجهی تشریح و تفسیر می کند .
یکی از خصایص این تفسیر آن است که مولف آن بین آیات قرآنی که به ترتیب یکدیگر واقع شده از حیث معنی نیز ارتباط قرار داده ، و هرچند ترتیب کنونی قرآن طبق تواریخ در زمان خلیفه اول و دوم واقع شده و اگر هم غیر از این ترتیب وجود داشته در زمان عثمان از بین رفته ، و از این رو شاید بعضی بر طرز نوشتن این تفسیر و ربط دادن بین آیات اعتراض کنند که چون ترتیب کنونی در زمان شیخین بوده و در زمان پیغمبر (ص) نبوده کوشش در ربط دادن بین آیات لزومی ندارد بلکه آن را خلاف دانند ؛ ولی نظر به اینکه در بعض اخبار اشاره شده که ترتیب قرآن برحسب امر خود پیغمبر (ص) بوده حتی خودش دستور می داد که فلان آیه را در فلان سوره پس از فلان آیه قرار دهید ، پس معلوم می شود که این آیات از حیث معنی و مطلب با یکدیگر ارتباط دارند و اگر هم در بعضی موارد به ظاهر ربطی نباشد در معنی ارتباط هست ؛ به اضافه بر فرض که خود آن حضرت دستوری در این باب نداده باشد چون فعلا به این ترتیب قرار داده شده و بزرگان و ائمه شیعه هم آن را امضا کرده اند معلوم می شود این ترتیب صحت دارد ؛ و نیز ترتیب کنونی قرآن دلیل است بر اینکه در علم خداوند و لوح محفوظ نیز مقدر بوده که با همین وضع انتشار یابد و البته در آن عالم بین آیات ارتباط برقرار است ، پس آیات کنونی نیز که در دست ماست با یکدیگر مربوط می باشند . نظر به این ادله آنجناب نیز بین آیات در معنی ارتباط قائل شده و در تفسیر خود به یکدیگر مربوط و متصل قرار داده است .
اختصاص دیگری که دارد آن است که بیشتر ، بلکه همه آیاتی که مربوط به اصول عقاید و کفر و ایمان است به مقام ولایت تفسیر شده و اهمیت زیادی برای ولایت قائل گردیده و کفر به خدا را غالبا به کفر به مقام ولایت و همچنین ایمان را نسبت به ولایت تعبیر و تفسیر نموده ، بلکه کلمه « رب » که استعمال می شود دو تعبیر برای آن قرار داده : رب مطلق که مقام الوهیت است و رب مضاف که عبارت از مقام ولایت باشد و در غالب آیات که کلمه رب ذکر شده به رب مضاف تعبیر نموده ، و این نظریه هرچند غلو و اغراق می نماید و شاید بعضی بر غلو نویسنده حمل کنند ، ولی چون ولی در اصطلاح اخبار و عرفا به معنی اولی به تصرف است که در قرآن می فرماید : « الله ولی الذین آمنوا » (۱) و نیز می فرماید : « النبی اولی بالمومنین من انفسهم » (۲) ؛ از این رو عرفا گویند : مقام ولایت همان مقام مشیت و فیض مقدس حق است که در تمام موجودات سریان دارد و با هر موجودی همراه و او را به کمال مطلوب خود می رساند و پیشوایان دین نیز نمایندگان خدا و مظهر تام ولایت هستند و همه موجودات نسبت به حقیقت آنان خاضع و خاشع اند و فیض الهی توسط آنان که مربی می باشند بر خلق نازل می شود ؛ از این جهت این تعبیر که مولف در تفسیر ذکر می کند اشکالی ندارد و اگر در اخبار ائمه اطهار (ع) دقیق شویم همین نظریه را تایید می کند ، و مولف هم به استظهار آن اخبار اینطور تفسیر نموده نه آنکه از روی رای و استحسان و ظن شخصی بدان متفوه (۳) شده باشد و اصول و عقاید تشیع اینطور حکم می کند ؛ زیرا اخبار تصریح دارد به اینکه مهم ترین پایه های دین ، ولایت است و هر که دارای ولایت جانشینان پیغمبر (ص) نباشد و حلقه اطاعت آن بزرگواران را در گوش نکند عبادات او مقبول درگاه حق نیست ؛ چه راه رسیدن به حق ارتباط و چنگ زندن به دامان آنان می باشد ، پس هر که نسبت به ایشان کفر ورزد به خداوند کافر شده و هر که به آنها ایمان آورد به خدا ایمان آورده است .
مزیت دیگر آن ، این است که تمام موضوعات مشکله و مطالبی که از نظر کلامی و علمی مورد اشکال است با بیان فلسفی عرفانی دقیق و تطبیق آن با آیات و اخبار حل نموده که برای شخص متتبع و محقق جای شک و شبهه نمی ماند ، مثلا مساله معراج و معاد را که از مسائل مهمه دینی است و اختلافات زیادی بین دانشمندان اسلامی در آن باب واقع شده با بیان دقیق مطابق با اصول عرفان و فلسفه که به هیچ وجه مخالفت با اصول دیانتی ندارد ذکر نموده ، و همچنین مساله جن که وجود او مورد اختلاف می باشد و طرز پیدایش او از روی تحقیق و همچنین سایر مسائل معضله بیان شده است و از جمله مساله حرمت کشیدن تریاک و تحقیق مفصل و دقیقی که در این باب در ذیل آیه : « یسالونک عن الخمر و المیسر ... » (۴) ، نموده از اختصاصات خود آنجناب است .
البته منظور این نیست که اصول بیانات و مطالب مذکوره از مبتکرات خود مولف است تا مورد اعتراض خواننده بشود یا حمل بر بی اطلاعی نگارنده نمایند ، بلکه مقصود آن است که در هر یک از آنها یک نکته یا نکاتی چند که از ابتکارات خود مولف می باشد و با حدس صائب خود و تبحر کافی که در علوم مختلفه داشته پی بدان ها برده ، موجود می باشد که با تمهید مقدمات فلسفی و کلامی که نموده حل مساله کرده است و این موجب ضعف قوه علمی مولف نمی شود بلکه برعکس تبحر او را می رساند ؛ زیرا لازمه تالیف این نیست که تمام مطالب آن از ابتکارات مولف و زاییده فکر خودش باشد ، بلکه طرز جمع آوری و ترتیب و سایر نکاتی که در این تفسیر ذکر شده ، خود منحصر به فرد است و همچنین طرز نگاشتن و ترتیب مقدمات و گرفتن نتیجه مطلوبه که دیگران نگرفته باشند در حکم ابتکار است .
امتیاز دیگر این تفسیر آن است که در بیشتر موارد سعی شده بین اخبار مختلفه که در تفسیر یک آیه ذکر شده ، جمع و تطبیق شود مانند شجره منهیه که اخبار در آن باب مختلف است و موجب اختلاف اقوال گردیده ، ایشان بطوری تفسیر نموده و از آیات و اخبار استنباط کرده که با همه اقوال وفق می دهد و تمام تفاسیر و اخبار را درست و واقع گفته است ، و می توان گفت غالب اختلافات دیگر هم اگر کنجکاوی و دقت شود و موضوع کاملا تحریر و تشریح گردد معلوم می شود آن اختلافات لفظی است .
مولف این تفسیر در خطبه کتاب ، عقاید دینی خود را بطور تفصیل ذکر کرده و رفع تهمت های غرض ورزان و حسودان نموده است . پس از خطبه ، یک مقدمه نوشته که مشتمل بر چهارده فصل است و حقیقت علم و مراتب تنزلات قرآن و ظهورات مختلفه آن را در عوالم مختلفه طولی و آخرین ظهور آن در لباس لفظ و صورت و همچنین معنی تفسیر به رای و سپس آنچه دانستن آن برای شخص مفسر لازم است مشروحا ذکر کرده ، آنگاه به تفسیر قرآن مجید شروع نموده است . ...