معرفی منابع : یادنامه صالح

حیات معنوی دین مبین اسلام قائم به وجود اولیا و عارفانی است که آن را حفظ و تجدید می کنند . در حقیقت همین عارفان دین هستند که به سنن دینی معنا می دهند و آن را زنده و باطراوت می سازند و همین بزرگواران می باشند که حجج خدا بر خلق هستند و لذا قول و فعلشان میزان گفتار و کردار و سرمشق دیگران است ؛ چنانکه از معروف کرخی نقل است که « خلق را به ترازوی خود وزن مکن ، اما به ترازوی مردان راه ، خود را بسنج تا بدانی فضل ایشان و افلاس خود . » (۱)
و برای اینکه کارنامه تعلیمات و اعمالشان محفوظ مانده و باعث تذکر دیگران گردد ، تذکره هایی اعم از مختصر و مفصل و فردی و گروهی درباره شان نوشته اند . چراکه در ذکر اوصاف و اقوال آنان به قول عطار چند فایده و جهت است : « اول اینکه چون از قرآن و اخبار گذشتی ، هیچ سخنی بالای سخن مشایخ طریقت نیست که سخن ایشان نتیجه کار و حال است نه ثمره حفظ و قال و از عیان است نه از بیان و ... دیگر آنکه چنانکه شیخ ابوعلی دقاق گوید : اگر مرد طالب بود ، قوی همت گردد و طلبش زیادت شود و اگر در خود دماغی ببیند ، آن دماغ فروشکند و دعوی از سر بیرون کند ؛ دیگر آنکه اگر دل شکسته بود ، قوی گردد و دل بدان آرام گیرد ؛ دیگر آنکه دوستی حق در دل مردم پدید آورد . » (۱)
از جمله عارفان بزرگ مسلمان در ایام اخیر مرحوم جناب حاج شیخ محمد حسن صالحعلیشاه گنابادی ( ۱۲۷۰ – ۱۳۴۵ شمسی ) است که در دوره ارشاد خود جلوه گاه عرفان و معنویت اسلامی و مربی و مرشد خیل طالبان راه حقیقت بود . در عین حال برخلاف برخی که به غلط درباره عرفا تصور کرده اند ، نه تنها هیچگاه غافل از اوضاع و احوال اجتماع خود نبوده بلکه منشاء آثار خیریه بخصوص در موطن خویش گناباد نیز گردید . همه کسانی که به آن ناحیه رفته اند به وضوح می بینند و نیک می دانند که چگونه در و دیوار آن دیار گواهی از تحقق مقاصد خیرخواهانه آن بزرگوار می دهد .
از همین رو به مناسبت ۸ ذیحجه ۱۴۰۸ ( ۱۳۶۷ شمسی ) که مصادف بود با یکصدمین سال تولد آن جناب هیات امنای کتابخانه حسینیه امیرسلیمانی (۲) به منظور تجلیل و در عین حال تذکر به فکر تدوین یادنامه ای در ذکر احوال و آرای ایشان افتاد . نتیجه این نیت خیر ، تدوین و چاپ مجموعه ای به نام « یادنامه صالح » است که در سال ۱۳۶۷ منتشر شد .
این کتاب با مقدمه ای از طرف هیات تحریریه کتابخانه به قلم جناب آقای حاج علی تابنده ( محبوبعلیشاه ) آغاز می شود که نحوه جمع آوری و تدوین کتاب را شرح می دهد . پس از این مقدمه ، مقاله ای به قلم جناب آقای حاج سلطانحسین تابنده گنابادی ( رضاعلیشاه ) فرزند ارشد و جانشین جناب صالحعلیشاه آمده و سپس شرح حال مفصل جناب صالحعلیشاه از تولد و ایام کودکی تا شرح امور اجتماعی و اقدامات عام المنفعه و بالاخره ذکر فرزندان و مشایخ ایشان که تالیف آقای حاج علی محمد سلطانپور است . مشارالیه مدت زیادی از عمر خویش را از نزدیک در خدمت معظم له بوده و از این حیث واجد شرایط لازم نوشتن این قسمت است .
بخش بعدی یادنامه مجموعه چندین مقاله است از جمله از اساتید محترم جنابان آقای دکتر سید جعفر شهیدی و آقای دکتر ابراهیم باستانی پاریزی که در ذکر سوانح عمر و صفات مشخصه آن بزرگوار نوشته شده . اما عمیق ترین و جامع ترین این مقالات تحت عنوان « اسوه حسنه » (۳) تالیف جناب آقای حاج دکتر نورعلی تابنده ( مجذوبعلیشاه ) است که به دقایق لطیف و ظریفی از زندگی آن بزرگوار اشاره کرده اند که به چشم همگان نمی آید و دیده شه شناس می طلبد .
بخش دیگر یادنامه مجموعه بیانات ایشان است که از نوارهای صوتی برجای مانده پیاده و تحریر و تنظیم شده و موضوعات مختلف از جبر و تفویض تا حج و جمعه را دربر می گیرد . بیان مطالب در عین سادگی کلام ، مشحون از لطایف عرفانی است و از این حیث یادآور تالیف دیگر مولف عارف رساله « پند صالح » است .
مکاتیب ، عنوان قسمت بعدی کتاب است که در آن گزیده ای از نامه های ایشان ذکر شده است که البته مجموعه کاملتر این نامه ها در کتاب دیگری به نام « نامه های صالح » (۴) مندرج است .
قسمت خاطرات کتاب محصول خاطرات اعم از مسموعات یا مشاهدات شخصی کسانی است که درک محضر آن جناب را کرده اند . در این خاطرات شیرین شاهد ابعاد مختلف زندگی عارفی بزرگ در دوره معاصر هستیم و در آن در بسیاری موارد یادآور حکایات اولیایی است که شیخ عطار در کتاب خویش نام برده است و با خواندن آنها شبهه ای را که در دل اهل شک نسبت به این قبیل اقوال و رفتار عارفان ممکن است پیدا شود می زداید و انسان در شک خود تردید می کند و اندکی به خود می آید و می گوید : عارفان بالله در همه ادوار حتی در دوره های عسرت و تنگی امروزی حضور دارند و گویا چشم ما را یارای دیدن نور تابنده آنها نیست .
در ادامه این قسمت ، بخش کلمات قصار آمده که در واقع مکمل قسمت قبل است . در قسمت ماقبل آخر یادنامه صالح مجموعه ای منتخب از مراثی و مدایح که از جانب پیروان و غیرپیروان سروده شده مندرج است که در میان آنان اشعار نغز و لطیف به چشم می خورد .
یادنامه صالح با قسمتی ضمیمه تحت عنوان « شرح مختصری از ساختمان بقعه مزار متبرک سلطانی » ختم می شود . بقعه سلطانی ، در اصل مرقد متبرک مرحوم جناب سلطانعلیشاه گنابادی است که به همت جناب صالحعلیشاه و سپس جناب رضاعلیشاه اتمام و توسعه یافت و افتخار آن بزرگواران این بود که خود را خادم آنجا بنامند .
از چاپ اول یادنامه صالح قریب ۱۴ سال گذشته و مدت ها چاپ اول آن نایاب شده بود . از این رو انتشارات حقیقت در صدد اقدام به چاپ دوم برآمد و حاصل کار ، چاپی بهتر و مطلوب تر است که منتشر شده است . در چاپ دوم اصلاحاتی از جمله در مورد اغلاط مطبعی و تنظیم مطالب صورت گرفته و نکاتی جدید به آن اضافه شده است که فایده اش را بیشتر می کند .
خواندن این کتاب به طالبان راه دین خصوصا علاقه مندان تذکره های عرفانی توصیه می شود . فرید الدین عطار نیشابوری سختی روزگار خویش را باعث اصلی تالیف تذکره الاولیاء دانسته می گوید : « چون می دیدم که روزگاری پدید آمده است که الخیر شر ، و اشرار الناس اخیار الناس را فراموش کرده اند ، تذکره ای ساختم اولیا را ، و این کتاب را تذکره الاولیاء نام نهادم تا اهل خسران روزگار ، اهل دولت را فراموش نکنند و گوشه نشینان و خلوت گرفتگان را طلب کنند و با ایشان رغبت نمایند تا در نسیم دولت ایشان به سعادت ابدی پیوسته گردند . » (۱)
اگر روزگار عطار چنین سخت بوده است به طریق اولی در روزگار فتنه آمیز و غفلت زای ما این انگیزه صدچندان می گردد و بالاخره برای کسانی که به قصور یا تقصیری فکری تصور می کنند که سلسله مشایخ بزرگ صوفیه و عرفای عظام در دوران گذشته متوقف شده است و ایام آنان به سر آمده ،‌ خواندن این کتاب واجب می نماید .

فهرست مندرجات کتاب به شرح زیر است :
- مقدمه چاپ دوم / جناب حاج دکتر نورعلی تابنده
- مقدمه چاپ اول / جناب حاج سلطانحسین تابنده
- مقدمه کتاب / جناب حاج علی تابنده
- مقاله / جناب حاج سلطانحسین تابنده
- وصایا و فرامین
- شرح حال / آقای حاج علی محمد سلطانپور :
تولد و ایام کودکی ؛ ایام تحصیل ؛ اجازه اولیه ؛ مسافرت به مکه و عتبات ؛ کسالت اخیر و رحلت ایشان ؛ حالات و صفات ؛ امور اجتماعی و اقدامات عام المنفعه ؛ فرزندان و مشایخ
- مقالات :
صالح المومنین / آقای دکتر محب الله آزاده ؛ اسوه حسنه / جناب حاج دکتر نورعلی تابنده ؛ اثر دعا و توسل / آقای دکتر نعمت الله تابنده ؛ صفات مشخصه / آقای حسین سعیدی بیدختی ؛ خاطراتی از اسفار ایشان / آقای دکتر حسن شفیعیان راد ؛ ماجرای دو نامه / دکتر سید جعفر شهیدی ؛ مکتوب / آقای دکتر ابراهیم باستانی پاریزی
- بیانات :
علم ؛ تحیت اسلامی ؛ علم و مراتب علم و فقر ؛ امتیاز شیعه ؛ در طریقت و رشته و سلسله اولیاء و ... ؛ حج و عرفه و دعای آن ؛ توحید و عبادت و عید و روز سیزده ؛ حج و جمعه ؛ تعطیل جمعه ؛ دعا و بیداری سحر ؛ جمعه و اجتماع فقری ؛ دعا و نماز ؛ جبر و تفویض ؛ درباره خلقت حضرت آدم ؛ توبه ؛ خواب و مرگ ؛ ذکر خدا ؛ جلوه الهی ؛ توجه به حق ؛ احاطه حق ؛ عبادت ؛ جهاد و هجرت
- لایحه
- مصاحبه
- مکاتیب
- کلمات قصار
- خاطرات
- مراثی و مرایح
- ضمیمه : تاریخچه مختصر ساختمان بقعه مزار متبرک سلطانی

پاورقی :
(۱) تذکره الاولیاء / شیخ فریدالدین عطار نیشابوری ؛ تصحیح محمد استعلامی .-- تهران : زوار ، ۱۳۷۷ / دیباچه مولف ، ص ۵ و ۶ و ۹
(۲) مرکز اجتماعات فقری و مذهبی فقرای سلسله نعمت اللهی گنابادی در تهران .
(۳) گزیده ای از این مقاله در « عرفان ایران » شماره ۶ و ۵ چاپ شده است .
(۴) چاپ دوم ، تهران : ۱۳۵۸ شمسی .
(۵) تهران ، ۱۳۸۰ .

منابع :
۱. عرفان ایران ( مجموعه مقالات ) شماره ۱۰ / گردآوری و تدوین مصطفی آزمایش .-- تهران : حقیقت ، ۱۳۸۰ / معرفی کتاب : یادنامه صالح
۲. یادنامه صالح / گردآوری و تدوین هیات تحریریه کتابخانه صالح .-- تهران : حقیقت ، ۱۳۸۰ / فهرست مندرجات

فهرست مقالات